تاریخچه جراحی پلاستیک در ایران باستان

تاریخچه جراحی پلاستیک در ایران باستان قدمتی چندهزار ساله دارد . عظمت کشور ایران و کوله بار چندین قرن تسلط بر جهان و دارا بودن تمدنی بسیار کهن  موجب این گردیده بود که  ایران در بیشتر علوم پیشرو  و صاحب دانشمندانی بزرگ در تمامی عرصه ها باشد. دانشگاه جندی‌شاپور یکی از آثار به‌جای‌مانده از زمان ساسانیان (واقع در شهر دزفول کنونی ) با بیش از ۱۷۰۰ سال قدمت به عنوان باستانی‌ترین دانشگاه‌ خاورمیانه نمونه و گواهی براین مدعاست .نخستین نسل از پزشکان پارسی در دانشگاه جندی‌شاپور، آموزش دیده بودند و گفته می‌شود نخستین بیمارستان آموزشی که ابداع شده‌است بیمارستان رازی بوده است .

ولی افسوس و صد افسوس که تمدن عظیم ایرانیان در چندین مقطع تاریخی با حملات متجاوزین و بر اثر پدیده وحشیانه کتاب سوزی از بین رفته و بیشتر اسناد و کتب ما ایرانیان و به خصوص کتب پزشکی در آن زمان نابود شدند !

مهمترین حملات به ایران عبارتند از :

• حمله اسکندر به ایران
• حمله اعراب به ایران
• حمله مغول به ایران

 

حمله اسکندر به ایران

اسکندر با حمله خود به ایران (۳۳۳ سال قبل از میلاد) تعداد زیادی از این نوشته هایی که به صورت لوح‌های چوبی ، سنگی و خاک رس  موجود در قصر آپادانای تخت جمشید را نابود ساخت ، مابقی را هم به کتابخانه اسکندریه فرستاد .

کشف سی هزار لوح از جنس گل رس در سال ۱۹۳۴ میلادی در زیر زمین ویرانه‌ های کاخ آپادانا در تخت جمشید این گفته را تأیید می‌کند.

 

حملهٔ اعراب به ایران ( فتح ایران به دست مسلمانان)

در پی بارها حملهٔ اعراب به ایران عاقبت درجنگ قادسیه  که در سال ۶۴۲ میلاد ودر شهر نهاوند کنونی اتفاق افتاد  که اعراب آن را فتح‌ الفتوح از آن یاد مینکنند ، ایران را تصرف کردند .

بدون شک میتوان حمله اعراب به ایران را بزرگ ترین آسیب معنوی تاریخ کشور برشمرد که هرچه راجب آن گفته و نوشته شود کم است.

 

اعراب در خوارزم که دهخدا  از «خوارزم» در لغت نامه خود به عنوان « مهد قوم آریا » یاد می‌کند ، کتاب‌های مغان (روحانیانی ایرانی) را سوزاندند !

دانشنامه کتابخانه و دانش اطلاعات نیز درباره کتاب‌سوزی در ایران طی حملهٔ عرب‌ها می‌نویسد : که عرب‌ها به دلیل تعصب و اعتقاد به این‌که قرآن برترین کتاب است هر کتاب غیر قرآنی را نابود کردند  !

 

کتاب‌سوزی آسیب‌های جبران‌ناپذیری را به میراث فرهنگی کشور وارد نمود  و بسیاری از کتاب‌های سوخته شده به هیچ عنوان قابل بازیابی و جایگزینی نبودند.

نقل قول هایی مستند درباره حمله اعراب به ایران

نوشته هایی ابوریحان بیرونی درباره کتاب سوزی

در مورد کتاب‌سوزی عرب‌ها در خوارزم، ابوریحان بیرونی در کتاب آثارالباقیه عن القرون الخالیه صفحه ۳۵٬۳۶٬۴۸چنین می‌نویسد:

«وقتی قتیبه ابن مسلم سردار حجاج بار دوم به خوارزم رفت و آن را بازگشود هرکس را که خط خوارزمی می‌نوشت و از تاریخ و علوم و اخبار گذشته آگاهی داشت از دم تیغ بی‌دریغ گذراند و موبدان و هیربدان قوم را یکسره هلاک نمود و کتابهاشان همه بسوزانید و تباه کرد»

ابن خلدون در باب علوم عقلی می‌نویسد

باید دانست از ملت‌های پیش از اسلام که اخبارشان را دریافته ایم بیش از همه دو قوم بزرگ به علوم عقلی توجه داشته‌اند و آنها ایرانیان و رومیان بوده‌اند که بازار علوم در نزد ایشان طبق اخباری که به ما رسیده رونق و رواج داشته‌است زیرا عمران ایشان بحد وفور بوده و نزد ایشان دریای بیکرانی از علم یافت می‌شده‌است . 

در ادامه در باب حمله اعراب می‌نویسد

چون کشور ایران به دست اعراب فتح شد و کتب بسیاری در آن سرزمین یافتند سعد ابن ابی وقاص به عمربن خطاب نامه نوشته تا دربارهٔ کتب و به غنیمت بردن آن کسب اجازه کند. عمر نوشت که آنها را در اب فرو افکنید چه اگر آنها راهنمایی و راستی باشند خداوند ما را به رهبری کننده تر از ان هدایت کرده‌است و اگر کتب اهل ضلال و گمراهی است پس کتاب خدا ما را از آنها بی‌نیاز کرده‌است از این رو آنها را در آب یا آتش افکندند. این است که علوم عقلی ایرانیان از میان رفت و چیزی از آنها بما نرسید .

حمله مغول به ایران 

یک بار دیگر تمدن عظیم ایرانیان توسط به دلیل کشورگشایی مغولان در فاصله سال‌های ۱۲۱۹ تا ۱۲۵۶ میلادی نابود شد !

در پی حمله مغول اموال و دارایی‌های ایران غارت شد .

بیشتر شهرها، آبادی‌ها، مزارع، راه‌ها  و … تخریب گردید و صنعت ، تجارت وكشاورزی کشور نابود شد .

حمله مغول زیان‌های مادی و معنوی بسیاری زیادی به ایران وارد نمود  و به قول جوینی:

 

 «آمدند و كندند و سوختند و كشتند و بردند و رفتند»

آنها مساجد ما را تبدیل به طویله اسبانشان کردند !

تمام کتابخانه‌ها را سوزاندند و از کتب و نسخ گرانبهای ما به عنوان سوخت استفاده کردند .

نقش باستان شناسی در جراحی پلاستیک ایران

 

معرفی نخستین پزشک  ، اولین عمل جراحی و جزییاتی این چنین  در دوره باستان بنا به دلایلی که در بخش قبل  به آن پرداختیم(حملات متجاوزین و بر اثر کتاب سوزی ) ، دیگر امکان پذیر نمیباشد !

تخصصهای پزشکی در ایران باستان :

تخصصهای مختلف دانش پزشکی در ایران باستان به پنج بخش تقسیم میگردید :

۱- اشو پزشک (بهداشت)

۲- داد پزشک (پزشک قانونی)

۳- کارد پزشک (جراح)

۴- گیاه پزشک (دارو عطاری)

۵- مانتره پزشک (روان پزشک)

کارد پزشکی :

کارد پزشکی (جراحی ) و انجام عمل زایمان رستمینه (سزارین) در ایران باستان قدمتی بسیاردیرینه دارد و 

در شاهنامه در خصوص زایش رستم چنین آمده :

 

پیامـد یکـی موبـد چیـره دست

همان ماهرخ را به می کرد مسـت

شکافیـد بی رنـج پهلـوی مـاه

بـتـابـیـــد مـر بـچه را سـر بـه راه

چنان بی گزندش برون آورید

که کس در جهان این شگفتی ندید

 

اکتشافات باستان شناسی :

با استناد به باستانشناسی در شهر سوخته در استان سیستان و کشف جمجمه هایی که بروی آنها عمل جراحی انجام گرفته بوده است بهتر میتوان به دانش کارد پزشکی در ایران پی برد . این محوطهٔ باستانی هفدهمین اثر تاریخی ایران در فهرست یونسکو محسوب می‌شود که با برخورداری از قدمت ۵۰۰۰ ساله به‌عنوان یکی از پیشرفته‌ترین شهرهای باستانی دنیا شناخته می‌شود .

جمجمه کشف شده

استخوان جمجمه کشف شده ای که دارای پروتز چشم مصنوعی (حدود ۲۵۰۰ سال قبل از هند) بوده که با استفاده از روش ثابت کردن پروتز به صورت این عمل انجام شده بوده است .یافته های شهر سوخته بابل با چنین قدمتی در حقیقت نشان از توانایی جراحی پلاستیک ایران در آن زمان میباشد . موقعیت ایران در تقاطع شرق و غرب، آن را در قلب تحولات در هر دو پزشکی یونان باستان و هند قرار داد و بسیاری از پیشرفت‌ها توسط ایرانیان در هر دو دوران قبل و بعد از اسلام به دانش پزشکی اضافه شد

البته بعد از حمله اعراب به ایران و متاسفانه حذف کتب پزشکی ایران و تسلط زبان عربی براین مرز و بوم اکثر دانشمندان ایرانی دیگر کتب علمی خود را به زبان عربی مینوشتند . که در ادامه به بزرگ تری و تاثیر گذار ترین آن ها که شهرتی جهانی دارند میپردازیم . 

پس با ما همراه باشید :

زکریای رازی

رازی درسال ۲۴۳ خورشیدی در شهرری (شهرری کنونی) که از کهن‌ترین شهرهای جهان میباشد متولد گردید .

تاریخ پیدایش ری به زمان اقوام آریایی می‌رسد و ساکنین و اهل ری را ، درآن زمان رازی می‌نامیدند .

کتاب جامع پزشکی الحاوی توسط  زکریای رازی پزشک و دانشمند ایرانی بسیار توانا و نامی در زمینه جراحی پلاستیک و سایر رشته ها ی پزشکی  میباشد نوشته شده است .

الحاوی، یک دوره کامل دانش پزشکی تا دوران رازی میباشد .

دایره المعارف ۲۶ جلدی الحاوی که از قدیمی ترین و قوی ترین و پربارترین ذخایر علمی جهان به شمار می آید !

رازی (حدود ۱۰۰ سال قبل از ابن سینا) به ثبت بیماری‌ها و روش‌های درمانی در مورد آنها پرداخته‌است .

کتاب الحاوی

درکتاب الحاوی راجب به جراحی پلاستیک نیز اشاره شده است .

آن هم سال ها قبل (حدود ۱۰ قرن) قبل از اینکه کارل لانجر (Karl Langer) بتواندخطوط زیبایی را در کتب به نام خود (Langer’s lines) ثبت کند .

این خطوط دقیقا در جلد ۱۲ کتاب الحاوی که راجب نحوه برش دادن نواحی مختلف بدن ، به گونه ای که کمترین میزان اسکار باقی روی بدن باقی بماند ، ذکر شده و به خوبی و با جزییات کامل توضیح داده شده .

در جلد ۱۳ الحاوی جا اندازی شکستگی فک تحتانی به خوبی توضیح داده شده و حتی دندان ها به عنوان ملاک جا اندازی صحیح ذکر شده گردیده است .

به گونه ای که امروزه هنوز از همین روش برای جا اندازی شکستگی فک تحتانی یا مندیبل (mandible) استفاده میشود !

ابن سینا

ابن سینا مشهورترین و تاثیر گذار چهره پزشکی ایران در جهان میباشد .

وی در سال ۳۵۹ خورشیدی متولد گردید و طی ۵۷ سال زندگی پر بارخود توانست در علوم پزشکی ، نجوم ، روان شناسی ، ریاضیات ، شیمی ، فیزیک  ، جغرافی ، زمین شناسی ، منطق و فلسفه و … به بالاترین مدارج علمی دست بیابد .

کتاب قانون : 

بسیاری کتاب قانون وی را  تاثیرگذارترین کتاب پزشکی در نظر گرفته‌اند و کتاب قانون متن استاندارد تحصیل پزشکی در تمام اروپا تا اوایل قرن بیستم بوده است .

شواهدی تاریخی زیادی وجود دارد که نشان می دهد کتاب « قانون » حداقل به مدت ۵ قرن (قرن ۱۳ تا ۱۷میلادی) یکی از کتاب های درسی اصلی در بسیاری از دانشکده های پزشکی اروپا بوده است .

ترجمه کتاب قانون :

ترجمه های مختلف و چاپ مکرر کتاب «قانون» در اروپا نتیجه اهمیت جهانی این کتاب و پاسخ به نیازهای مراکز آموزشی نشان میدهد و از زمان ابن سینا تا کنون صدها ترجمه ، تفسیر، حاشیه نویسی ، چکیده به زبان های مختلف برای کتاب «قانون» نوشته شده است. 

اولین دانشگاه در اروپا که به طور رسمی کتاب «قانون» را به عنوان پایه آموزش پزشکی قرار داد، دانشگاه برلونیا (قدیمی ترین دانشگاه اروپایی) در ایتالیا در قرن ۱۳ بود.

این ابن سینا بود که برای اولین بار در جهان ترمیم تاندون دست را تعریف کرده است.

علی بن عباس مجوسی اهوازی

یکی دیگه از دانشمندان بزرگ ایران پزشک و روانشناس برجسته، علی ابن عباس مجوسی یا اهوازی یا معروف به مسعودی میباشد که در سده چهارم و در اهواز کنونی متولد گردید .

مجوسی از بزرگ‌ترین پزشکان دولت آل بویه بود و پزشک شخصی عضدالدوله فنا خسرو گردید. فناخسرو به پزشکی علاقه‌مند بود و بیمارستانی در شیراز و سپس بیمارستان العضدی در بغداد را تأسیس نمود که مجوسی در آن مشفول به کار گردید.

 کتاب ملکی

بزرگترین اثر وی کتاب مَلِکی است . این کتاب منظم تر و خلاصه تر از کتاب الحاوی رازی و کاربردی تر از کتاب قانون ابن سینا می‌باشد که بعد از آن منتشر گردید.

درکتاب طب ملکی آنامالی های جمجمه و دست سال ها قبل به خوبی توضیح داده . کتاب ملکی دو بار به لاتین ترجمه شده است .

ترجمه اول در سال ۱۰۸۷ میلادی و ترجمه دوم که ترجمه کاملتری بود در سال ۱۱۲۷ میلادی

روش علمی مورد استفاده او در مورد پدیده‌های طبیعی در کتاب ملکی شباهت زیادی به روش امروزی مورد استفاده در تحقیقات پزشکی دارد.